Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin mətninin paraflanması fonunda iki ölkə arasında münasibətlərin artıq yaxın perspektivdə tamamilə fərqli mərhələyə qədəm qoyacağına ümidlər artır. Ermənistan sülh üçün yeganə əngəli – konstitusiyasında Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını aradan qaldırdıqdan sonra iki ölkə sülh və əməkdaşlıq şəraitində yaşayacaq. Bu, təkcə Azərbaycan və Ermənistanın yox, ümumən bütün Cənubi Qafqazın gələcəyi üçün olduqca vacibdir. Regionun lider ölkəsi kimi Azərbaycanın da əsas məqsədlərindən biri budur.
Hadisələrin mövcud inkişafı fonunda aktuallığını qoruyan əsas məsələlərən biri Ermənistandan zorla qovulan, qaçqına çevrilən azərbaycanlılarla bağlıdır. Bu məsələdə Azərbaycanın konkret mövqe və yanaşması var, eyni zamanda Qərbi Azərbaycan İcmasının üzvləri doğma ata-baba yurdlarına qayıtmaq niyyətlərini, arzularını da açıq mətnlə bəyan edirlər. İndi belə iddialara rast gəlmək mümkündür ki, sözügedən məsələ Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesinin irəliləməsi çərçivəsində arxa plana keçə bilər. Halbuki, bu iddiaların reallıqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Eyni zamanda, Qərbi Azərbaycana qayıdış həm də ölkəmizlə Ermənistan arasında sülh dövründə qarşılıqlı etimadın güclənməsinə və əməkdaşlıq münasibətlərinin daha möhkəm təməllər üzərində qurulmasına xidmət edən addımlardan biri hesab edilir.
Burada nəzərə alınması vacib nüanslardan biri də ondan ibarətdir ki, Qərbi Azərbaycan tarixən Azərbaycan türklərinin yaşadığı bir coğrafiya, böyük Azərbaycanın əsas tərkib hissələrindən biri olub. Lakin 19-cu və 20-ci əsrdə baş verən hadisələr nəticəsində oradakı azərbaycanlı əhali ardıcıl şəkildə deportasiya edilib, qaçqına çevrilib. Bir qədər də tarixə ekskursiya edilsə, xatırlatmaq lazım gəlir ki, Qərbi Azərbaycan əraziləri 19-cu əsrdə Çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra bölgədə demoqrafik dəyişikliklərə start verilib. Rusiya imperiyası və daha sonra Sovet dövründə, xüsusilə də 1948-1953 və 1988-1991-ci illərdə azərbaycanlılar sistemli şəkildə öz dədə-baba torpaqlarından zorla çıxarılıb. 1988-ci ildə başlayan Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi isə bu prosesin ən ağrılı mərhələsi kimi özünü göstərdi. Ermənistanda yaşayan 300 minə yaxın azərbaycanlı öz yurd-yuvasından qovuldu, mülklərindən, mədəni irsindən, məscidlərindən, qəbiristanlıqlarından, ən əsası vətənlərindən məhrum edildi. Amma azərbaycanlılar bu ədalətsizliklə barışmaq niyyətində deyillər. Bu gün Qərbi Azərbaycan İcması bu haqsızlığın aradan qaldırılması, ata-baba yurdlarına qayıdışın təmin edilməsi və hüquqların bərpa olunması məqsədilə mütəşəkkil fəaliyyət göstərir.
Bəllidir ki, Qərbi Azərbaycan İcması bu zorakı köçün nəticələrini aradan qaldırmaq və tarixi ədaləti bərpa etmək məqsədilə təşkilatlanmış ictimai qurumdur. 2022-ci ildə Prezident İlham Əliyevin bu istiqamətdə verdiyi tapşırıqlar əsasında sözügedən qurumun fəaliyyəti daha da aktivləşib. İcmanın əsas məqsədi azərbaycanlıların Ermənistana, onların dədə-baba yurdlarına sülh yolu ilə, könüllü və təhlükəsiz şəkildə qayıdışını təmin etməkdir. Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, icma bu qayıdışı yalnız humanitar və hüquqi müstəvidə görür. Təşkilat beynəlxalq hüquqa, xüsusilə də BMT-nin İnsan Hüquqları Bəyannaməsinə, Qaçqınlar haqqında 1951-ci il Konvensiyasına və digər beynəlxalq sənədlərə əsaslanaraq fəaliyyət göstərir. Bu sənədlərə görə hər bir insanın öz doğma yurduna qayıtmaq hüququ var və bu hüquq etnik mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırıla bilməz. Qərbi Azərbaycan İcması bu baxımdan Ermənistan hökumətinə dəfələrlə dialoq təklif edib, Ermənistanın baş nazirinə məktublar ünvanlayıb.
Ümumiyyətlə, Qərbi Azərbaycana qayıdış heç bir halda Ermənistanın beynəlxalq hüquqla tanınmış ərazilərinin pozulmasını ehtiva etmir. Əksinə, Qərbi Azərbaycan İcmasının təmsilçiləri qayıdış çərçivəsində Ermənistan cəmiyyətinə inteqrasiya olunmaqda maraqlı tərəf kimi çıxış etdiklərini bildirirlər. İndi Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesinin irəliləməsi fonunda Qərbi Azərbaycana qayıdış prosesi əslində, özünün daha rəvan mərhələsinə qədəm qoymalıdır. Təbii ki, bu hal Ermənistan tərəfinin mövqeyindən daha çox asılı olacaq. Lakin rəsmi İrəvan nəzərə almalıdır ki, sülh, qarşılıqlı anlaşma və insan hüquqlarına hörmət əsasında həyata keçiriləcək bir proses hər iki xalqın gələcəyi üçün çox faydalı ola bilər. Qərbi Azərbaycan İcmasi dəfələrlə bildirib ki, azərbaycanlılar Ermənistana qayıdaraq orada ermənilərlə yanaşı dinc şəkildə yaşamağa hazırdırlar. Bu, həm də Ermənistanın demokratikləşməsi, azərbaycanlıların hüquqlarının tanınması və multikultural dəyərlərin bərpası üçün tarixi bir fürsətdir.
Ümumiyyətlə, Qərbi Azərbaycan təmsilçilərinin Ermənistana qayıdışı məsələsi yalnız etnik və ya siyasi bir məsələ deyil, bu, eyni zamanda insan hüquqları məsələsidir. Tarixi ədalətin bərpası, multikulturalizmin təşviqi və regional sülhün daha möhkəm özüllər üzərində qurulması baxımından bu qayıdış zəruridir. Qərbi azərbaycanlılar bu yolda beynəlxalq hüquqa, dinc vasitələrə və dialoqa əsaslanaraq fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycan və Ermənistan arasında paraflanan sülh sazişi soydaşlarımızın qayıdışının yaxın tezlikdə reallaşması ehtimalını daha da yüksəldir. Bir daha xüsusi qeyd olunmalıdır ki, sülh sazişində ölkələr bir-birinin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, sərhədlərinin toxunulmazlığını tanıyıblar. Yenə burada tərəflər bir-birinə qarşı hər hansı ərazi iddialarının olmadığını və gələcəkdə belə iddiaların qaldırılmayacağını da təsdiqləyiblər. Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, Qərbi Azərbaycan təmsilçilərinin Ermənistana qayıdışı sonuncu üçün heç bir təhdid yaratmır. Bu məsələ həmişəki kimi Azərbaycan dövlətinin fəaliyyətində də xüsusi yer tutur. Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların təhlükəsiz və ləyaqətli şəkildə, sülh yolu ilə geriyə qayıtması rəsmi İrəvan üçün də çoxsaylı üstünlüklər vəd edir. Bütün bunlar nəzərə alındıqda sözügedən qayıdış prosesinin də tezliklə reallaşacağını söyləmək mümkündür.
MTM Analitik Qrup