Avropanın təbii qaz təchizatı son bir neçə ildə geosiyasi gərginliklər, bazar dəyişiklikləri və bərpa olunan enerjiyə keçid nəticəsində dramatik dəyişikliklərə məruz qalıb. Bir vaxtlar Rusiya qazının idxalından çox asılı olan qitə həm ani böhranlara, həm də uzunmüddətli iqlim hədəflərinə cavab olaraq enerji mənbələrini diversifikasiya etmək, infrastrukturunu buna uyğunlaşdırmaq, ümumən isə enerji strategiyasını yenidən formalaşdırmaq məcburiyyətindədir. Proseslər göstərir ki, bu istiqamətdə göstərilən fəaliyyətin uğurla nəticələnməsi üçün Avropanın etibarlı xarici tərəfdaşlara böyük ehtiyacı var. Belə tərəfdaşlardan biri qismində isə Azərbaycan çıxış edir və bunu təkcə indi Avropada yox, bütün dünyada açıq şəkildə etiraf edirlər.
Qeyd edilməlidir ki, onilliklər ərzində Rusiya Avropanın əsas təbii qaz tədarükçüsü olub. Hesablamalar göstərir ki, Avropa İttifaqının qaza olan tələbatının təxminən 40 faizi Rusiya hesabına təmin edilib. Lakin tərəflər arasında münasibətlər bir sıra səbəblər, xüsusən də 2022-ci ildə Ukraynada başlanan müharibə səbəbindən gərginləşib və indi bəzən açıq düşmənçilik həddinə çatır. Bütün bunlar fonunda Rusiyadan Avropaya boru kəmərləri ilə qaz ixracı əhəmiyyətli dərəcədə azaltdı, baş verənlər vahid xarici təchizatçıdan həddən artıq asılılığın problemli xarakterini üzə çıxardı və şaxələndirilmiş, davamlı enerji strategiyasına ehtiyac olduğunu bir daha nümayiş etdirdi.
Rusiya ilə yaranmış böhrana cavab olaraq Avropa ABŞ, Qətər və Norveç kimi alternativ təchizatçılardan mayeləşdirilmiş təbii qaz idxalını əhəmiyyətli dərəcədə artırdı. Amma bu zaman yeni problemlər də özünü göstərdi. Əvvəla, qlobal maye qaz bazarı yüksəkrəqabətlidir və uzunmüddətli tədarük müqavilələri Avropanın iqlim ambisiyaları ilə ziddiyyət təşkil edir. Həmçinin, maye qaz idxalı boru üzrə idxaldan baha başa gəlir. Bundan başqa, Şərqi və Cənubi Avropada maye qazla bağlı müvafiq infrastruktur boşluqları mövcuddur, onların aradan qaldırılması xeyli vaxt və maliyyə tələb edir. Avropa keçid dövründə sabit və sərfəli enerji təchizatını təmin etmək üçün etibarlı mənbələrə, xüsusən də indiki halda Azərbaycanla əməkdaşlığa böyük ehtiyac duyur. Bu, Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin 11-ci və Yaşıl Enerji Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin 3-cü iclaslarında səslənən fikirlər kontekstində özünü bir daha qabarıq şəkildə büruzə verdi. Sözügedən tədbirdə iştirak edən Avropa İttifaqının enerji və mənzil təsərrüfatı məsələləri üzrə komissarı Dan Yorgensen bildirir ki, təmsil etdiyi qurum Azərbaycandan qaz idxalını genişləndirməkdə maraqlıdır: “Biz Azərbaycana son illərdə idxal edə bildiyimiz qaza görə təşəkkür etməklə yanaşı, bu əməkdaşlığı davam etdirəcəyimizə də ümid edirik. Azərbaycan qazı həqiqətən də Rusiya qazından asılılığımızı azaltmaqda son dərəcə vacib idi. Üstəlik, biz onun genişləndirilməsində çox maraqlıyıq, çünki bu gün qazımızın 13 faizi hələ də Rusiyadan gəlir və məqsədimiz onun idxalını tamamilə dayandırmaqdır”.
Ölkəmiz Avropaya daha çox həcmdə təbii qaz ixrac edilməsinə hazırdır. Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı arasında imzalanan “Azərbaycan Respublikası ilə Avropa Komissiyası tərəfindən təmsil olunan Avropa İttifaqı arasında enerji sahəsində Strateji Tərəfdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu” ölkəmizdən Avropaya təbii qaz nəqlinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasını nəzərdə tutur. Elə bundan irəli gəlir ki, Azərbaycan ümumavropa qaz təchizatçısı qismində qəbul edilir. Lakin daha böyük nəticəyə nail olunması üçün Avropa müvafiq infrastruktur layihələri reallaşdırmalı, bu istiqamətdə investisiyaları artırmalıdır. Prezident İlham Əliyev Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin 11-ci və Yaşıl Enerji Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin 3-cü iclaslarında çıxışı zamanı məsələnin bu tərəfinə toxunaraq qeyd edib: “Təbii ki, biz mövcud qaz boru kəməri sisteminin genişləndirilməsində birgə səylər haqqında düşünməliyik. Cənub Qaz Dəhlizi hamımız üçün böyük uğur hekayətidir. Bu gün 3500 kilometrlik inteqrasiya edilmiş boru kəməri sistemi bir çox ölkələrin enerji təhlükəsizliyi üçün əsas arteriyadır. İndi o, tam gücü ilə işləyir. İstər Cənubi Qafqaz Boru Kəməri, istərsə də TANAP və ya TAP – Cənub Qaz Dəhlizinin üç ayrılmaz hissəsi tam dolu işləyir. Biz onları genişləndirməliyik. Əlbəttə ki, bunun üçün bizə maliyyələşmə lazım olacaq. Burada biz vacib bir nöqtəyə gəlib çıxırıq və bu məsələni dəfələrlə qaldırmışıq. Bəlkə faydalı qazıntı layihələrinin maliyyələşdirilməsini dayandırmaq qərarını qəbul etmiş beynəlxalq maliyyə təsisatları, xüsusən də müşahidə etdiyimiz böyük geosiyasi dəyişiklikləri nəzərə alaraq, öz siyasətinə yenidən baxsınlar. Çünki nəql infrastrukturuna və hətta hasilata əlavə sərmayələr qoyulmasa, bu, çox problemli olacaqdır”.
İndiki halda Avropa İttifaqı mövcud vəziyyətdə Azərbaycandan daha çox “mavi yanacaq” idxal etmək istədiyini bəyan edir və bu məsələni xüsusi olaraq gündəmdə saxlayır. Azərbaycan da öz növbəsində Avropa İttifaqı ilə təbii qaz sahəsində əməkdaşlığını genişləndirməyə hazır olduğunu bəyan edir. Lakin ölkəmiz onu da diqqətə çatdırır ki, Avropa Azərbaycandan imzalanmış müqavilələrdə nəzərdə tutulduğundan əlavə həcmdə qaz ala bilmək üçün müvafiq infrastruktur formalaşdırmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, istər neft, istərsə də təbii qaz bundan sonra da enerji təminatında, sənayenin inkişafında mühüm rol oynamaqda davam edəcək. Bu səbəbdən onların hasilatını və nəqlini nəzərdə tutan layihələrini maliyyələşdirilməsi ilə bağlı qərarlar yanlışdır və dünya iqtisadiyyatına mənfi təsir edir. Enerji təchizatına böyük ehtiyac duyan Avropa və ona bağlı maliyyə qurumları bunu mütləq şəkildə nəzərə almalıdırlar.
Digər tərəfdən ölkəmizin coğrafi mövqeyi, tranzit imkanları Azərbaycan vasitəsilə digər mənbələrdən də Avropaya təbii qaz nəqlinə imkan verir. Məsələn, Mərkəzi Asiya qazının Azərbaycan üzərindən Avropaya çatdırılması Qərbin əsas niyyətlərindən biridir. Bunun üçün Azərbaycan zəruri dəstək göstərə bilər. Eləcə də böyük həcmdə yaşıl enerjinin Avropaya nəqlində Azərbaycan müstəsna rol oynamaq iqtidarındadır. Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan Hökumətləri arasında “yaşıl enerji”nin inkişafı və ötürülməsi sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında 2022-ci il dekabrın 17-də Buxarest şəhərində imzalanan saziş bunun təsdiqidir. Bakıda keçirilən Cənub Qaz Dəhlizi və Yaşıl Enerji Məşvərət şuraları çərçivəsində isə “Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə-Bolqarıstan Yaşıl Enerji Dəhlizi üzrə Anlaşma Memorandu”mu imzalanıb. Bu, mənbəyi Azərbaycan olan daha bir yaşıl enerji dəhlizinin yaradılması deməkdir.
Beləliklə, Avropada enerjiyə artan tələbatın qarşılanmasında Azərbaycan qarşıdakı illərdə də mühüm rol oynamaqda davam edəcək. Bu, ölkəmizin Qərb dünyasında iqtisadi, eyni zamanda siyasi mövqeyinin daha da güclənməsini şərtləndirəcək.
MTM Analitik Qrup