İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanın Cənubi Qafqazda yaratdığı yeni reallıqlar fonunda gündəmə gələn əsas məsələlərdən biri də regionda yeni nəqliyyat-kommunikasiya layihələrinin həyata keçirilməsidir. Bu layihələrdən ən çox müzakirə olunanı isə heç şübhəsiz ki, Zəngəzur dəhlizidir. Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyəni birləşdirəcək bu yol eyni zamanda daha geniş region üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Dəhlizin açılması istiqamətində Azərbaycan və Ermənistan arasında müvafiq razılıqlar əldə edilsə də, İran hələ də ona birbaşa aidiyyatı olmayan bu məsələyə müxalif mövqedə dayanmaqda davam edir.
Düzdür, İran rəsmiləri arasında artıq prosesi obyektiv müstəvidə qiymətləndirənlər də var. Xüsusən də bu ölkənin Prezidenti, eləcə də xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı konstruktiv mövqe sərgiləyirlər. Amma mühafizəkarlar düşərgəsi, həmçinin İran parlamentinin bir çox nümayəndəsi hələ də reallıqları görməzlikdən gəlməyə can atırlar. Bu ölkə parlamentinin Zəngəzur dəhlizinə qarşı yaydığı rəsmi bəyanat da qeyd edilənlərin növbəti təzahürüdür. Dəhliz mülki infrastruktur olduğu halda mühafizəkarların üstünlük təşkil etdiyi parlamentin bəyanatında iddia olunur ki, o, İranın təhlükəsizliyini təhdid edir. Parlamentin iddiasına əsasən, Cənubi Qafqaz İran üçün strateji mövqeyə malikdir, təkcə coğrafi sərhəd deyil, həm də İranın təhlükəsizlik periferiyasının, strateji dərinliyinin və sivilizasiya sahəsinin bir hissəsidir: “Onun İranla güclü tarixi, mədəni və hərbi-siyasi əlaqələri olub. İran İslam Respublikası özünün sarsılmaz prinsiplərini rəhbər tutaraq həmişə regional məsələləri regiondankənar qüvvələrin müdaxiləsi olmadan region ölkələri arasında birbaşa dialoq yolu ilə həll etməyə çalışıb. İran İslam Respublikası öz təhlükəsizliyinə və milli maraqlarına qarşı hücum zamanı qətiyyətli müdafiə üçün bütün siyasi, hüquqi və qanuni vasitələrdən istifadə etmək hüququnu özündə saxlayır”.
İstər Azərbaycan, istərsə də Ermənistan, eləcə də qardaş Türkiyə İrana dəfələrlə izah edib ki, Zəngəzur dəhlizinin bu ölkə üçün heç bir təhlükəsi yoxdur. Əksinə, indi Qərb təzyiqlərinin artdığı bir vaxtda bu dəhliz İran iqtisadiyyatı üçün də əsas xilas yollarından birinə çevrilmək iqtidarındadır. Nəzərə alınamlıdır ki, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyadan Avropa üçlüyü BMT-nin Tehrana qarşı sanksiyalarını bərpa etmək üçün 2015-ci il İran nüvə razılaşmasının “snapback” mexanizmini işə salıb. “Snapback”, yəni sanksiyaların avtomatik bərpası mexanizmi 2015-ci ildə İranın nüvə sazişinə paralel olaraq, yaradılmış xüsusi bir prosedurdur. Bu prosedur BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2231 saylı qətnaməsi ilə rəsmi şəkildə təsdiqlənib. Onun məqsədi budur ki, əgər İran tərəfindən nüvə sazişi ciddi şəkildə pozularsa, beynəlxalq ictimaiyyət böyük dövlətlərin veto hüququ və ya danışıqlarla vaxt itirmədən nüvə sazişindən əvvəl mövcud olan bütün BMT sanksiyalarını sürətlə bərpa edə bilsin. Artıq sözügedən istiqamətdə müvafiq addımlar atılır. Belə ki, Avropa üçlüyü BMT Təhlükəsizlik Şurasına 30 gün davam edən prosesə başlamaq üçün müraciət edib. Üçlükdə yer alan ölkələrin xarici işlər nazirləri bəyan ediblər ki, onların əsas məqsədimiz ortaqdır: İran heç vaxt nüvə silahı əldə etməyə, inkişaf etdirməyə və ya buna cəhd göstərməyə çalışmamalıdır.
İrana qarşı sanksiyaların bərpası ABŞ dövlət katibi Marko Rubio tərəfindən alqışlanıb. O qeyd edib edib ki, “snapback” mexanizmi ABŞ-nin səmimi diplomatiya hazırlığı ilə ziddiyyət təşkil etmir, əksinə, onu gücləndirir. Sanksiyaların bərpası üçün görülən hazırlıqlar artıq İranda təşvişə yol açıb. Ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinin bununla bağlı bəyanatında qeyd olunur ki, Avropa üçlüyünün bu qərarı İran ilə Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik arasında davam edən qarşılıqlı əlaqə və əməkdaşlıq prosesinə ciddi zərər vuracaq. Xarici işlər naziri Abbas Əraqçi qeyd edib ki, Tehran bu qərara cavab verəcək. “Snapback” prosesi yekunlaşdıqdan sonra artıq faktiki olaraq iflic vəziyyətdə olan İranla nüvə sazişi tamamilə sona çatmış olacaq.
Bütün bunlar o deməkdir ki, İranı Qərbin daha sərt sanksiyaları gözləyir. Təbii ki, bu da onsuz da ağır vəziyyətdə olan ölkə iqtisadiyyatı üçün əlavə çətinliklər deməkdir. Elə bu şəraitdə Zəngəzur dəhlizi İrana ixrac və idxal imkanlarını qorumaq üçün yeni imkanlar təqdim edə bilər. Əslində, bu marşrut həm də İranın tranzit imkanlarının güclənməsi deməkdir. Prezident İlham Əliyev Səudiyyə Ərəbistanının “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına müsahibəsində sözügedən xüsusda mühüm məqamlara diqqət çəkib. Dövlət başçısı ilk növbədə qeyd edib ki, Azərbaycanın Ermənistan-İran sərhədini kəsməyi planlaşdırması ilə bağlı bütün söz-söhbətlər tamamilə əsassızdır: “Ermənistandan keçən dəhliz açılanda bizim iki yolumuz olacaq, yükləri çatdırmaq üçün daha çox imkanlarımız olacaq – bir yolla İrandan, digər yolla Ermənistandan”.
Prezident qeyd edib ki, Zəngəzur dəhlizi təkcə Azərbaycanla Azərbaycan arasında deyil, təkcə Şərqlə Qərb arasında deyil, həm də Şimalla Cənub arasında bağlantıdır. Onun sözlərinə görə, Zəngəzur dəhlizi İranda mövcud olan Şimal dəhlizinə dəstək olacaq: “Çünki əvvəlcə planlaşdırılmış və layihələndirilmiş Şimal-Cənub dəhlizi Şimaldan, Şimali Avropadan, Rusiyadan, Azərbaycandan, İrandan, Fars körfəzindən düz xətlə gedir. Xəritəyə baxsanız, o, Azərbaycan ərazisindən, qismən də Xəzər dənizinin sahilindən keçməkdədir… Deməli, bu, tamamilə Azərbaycan ərazisində tikilmiş həqiqi Şimal-Cənub dəhlizidir. Rusiya sərhədindən İran sərhədinədək dəmir və magistral yolları əlaqəmiz var. Çatışmayan hissə İran ərazisindədir. Onlar təxminən 150 kilometrlik və ya daha çox hissəni tikməlidirlər. Lakin bu, müəyyən vaxt aparacaq, bəlkə də bir neçə il. Bəs, Şimalla Cənub arasındakı əlaqələr necə qurulacaq? Zəngəzurdan keçə bilər. Xəritəni göz önünə gətirsəniz, həmin yol Şimali Avropadan Rusiyaya, Azərbaycana, sonra Azərbaycandan Zəngəzura gedə, Naxçıvana daxil ola, – və oradan isə bizim İranla dəmir yolu əlaqəmiz var, – və onunla Fars körfəzinə çıxmaq olar. Deməli, əslində, Zəngəzur dəhlizi təkcə Şərq-Qərb deyil, həm də Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi olacaq. Deməli, Rusiyadan Azərbaycana, İrana gedən Şimal-Cənub marşrutundan əlavə, bizim digər marşrutumuz da olacaq – Rusiyadan Azərbaycana, Ermənistana, Naxçıvana və İrana. Beləliklə, düşünürəm ki, bütün region üçün hamının udacağı vəziyyət yaranacaq və heç kim bundan itirməyəcək”.
Verilən izah bir daha göstərir ki, Zəngəzur dəhlizi İran qarşısında da çoxsaylı yeni imkanlar açır. O səbəbdən İranda buna qarşı çıxanlar faktiki olaraq, öz ölkələrinə düşmənçilik edirlər. Qeyd edildiyi kimi dəhliz açıldıqdan sonra İran bu marşruta qoşulmaqla öz ixrac və idxal imkanlarını genişləndirmək imkanı qazanacaq. Çünki dəhliz təkcə Azərbaycan və Türkiyəni deyil, eyni zamanda Orta Asiyanı və Çini Avropa ilə birləşdirən böyük beynəlxalq dəhlizin tərkib hissəsinə çevrilir. İran bu yol üzərindən müxtəlif bazarlara çıxış əldə etməklə öz iqtisadiyyatını şaxələndirə bilər. İndi İran üçün əsas sual Zəngəzur dəhlizinə münasibətdə hansı mövqedə dayanmaqdır. Əgər Tehran bu layihəyə rəqib kimi yanaşarsa, regiondakı kommunikasiya xətlərindən kənarda qala bilər. Amma əməkdaşlıq yolu seçilərsə, İran həm tranzit ölkə kimi qazanc əldə edə, həm də regional əməkdaşlıqda daha güclü mövqeyə sahib ola bilər. Bu baxımdan İranın dəhlizə münasibəti bu ölkənin özü üçün strateji seçim kimi qiymətləndirilir. Hər halda Tehranın praqmatik siyasət yürüdərək bu layihəyə qoşulması onun maraqlarına daha uyğun olardı. Əks halda, İran Cənubi Qafqazdakı yeni geosiyasi reallıqlardan kənarda qala bilər. Həm də İran nəzərə almalıdır ki, Zəngəzur dəhlizinin İrandan keçən hissəsinə nəzarət ABŞ tərəfindən həyata keçiriləcək. Bu mənada da İran dəhlziə qarşı çıxmaqla həm də ABŞ-ni qarşısına aldığını, belə vəziyyətin nə ilə nəticələnəcəyini bilməmiş deyil.
MTM Analitik Qrup