64 il əvvəl yaradılan ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) bu dövr ərzində olduqca təhlükəli bir fəaliyyətlə məşğul olması ilə bağlı üzə çıxan çoxsaylı faktlar dünya boyu xüsusi maraqla izlənməkdədir. Çünki bu vaxta qədər USAID-in destruktiv fəaliyyəti bağlı dünyada deyilənlərə ABŞ-da məhəl qoyulmurdu. Amma artıq vəziyyət radikal şəkildə dəyişib. Baş verənləri diqqətlə analiz edən yeni ABŞ hakimiyyətiin gəldiyi nəticə budur ki, USAID-in fəaliyyəti Amerikanın özünü də ciddi nüfuz və maliyyə itkisinə məruz qoyub. Elə bu səbəbdən onun işinin dayandırılması məqsədilə Prezident Donald Tramp komandasının atdığı addımlar ABŞ cəmiyyətində hansısa ciddi etirazlarla qarşılanmır. Konqresdə əks mövqe sərgiləyən Demokratların təmsilçilərinin etirazları isə çətin ki, hansısa fərqli mənzərənin ortaya çıxmasına səbəb olsun.
Hadisələrin gedişi göstərir ki, USAID-in ləğvi prosesi qaçılmazdır və bunu şərtləndirən başlıca səbəb qurumun yaradılarkən qarşısında qoyduğu məqsədlər xaricində göstərdiyi zərərli fəaliyyətdir. Həmin fəaliyyət ABŞ üçün də çoxsaylı problemlər yaradıb, on milyardlarla dolların “göyə sovrulmasına” səbəb olub. Bu mənada təsadüfi deyil ki, ABŞ Prezidenti Donald Tramp USAID-i “radikal dəlilər dəstəsi” kimi qiymətləndirib. ABŞ-da Dövlət İdarəetməsinin Səmərəliliyi Departamentini idarə edən İlon Mask isə USAID-in “cinayət yuvası” olduğunu bəyan edib: “Məlum oldu ki, bu, içində qurd olan alma deyil. Bu, top şəklində qurd yığınıdır. Bundan qurtulmalısan. Onu düzəltmək mümkün deyil”. ABŞ vətəndaşlarına müraciətində İlon Mask deyib: “USAID-in sizin vergi vəsaitlərinizdən istifadə edərək milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan COVID-19 da daxil olmaqla biosilah tədqiqatlarını maliyyələşdirdiyini bilirdinizmi?”. Bəzi Respublikaçı qanunvericilər də təxminən 120 ölkədə fəaliyyət göstərən USAID-in fəaliyyətini sərt tənqid ediblər. ABŞ Dövlət Departamentinin məsələ ilə bağlı bəyanatında deyilir ki, USAID Amerikanın xaricdəki maraqlarını məsuliyyətlə irəlilətmək kimi ilkin missiyasından çoxdan uzaqlaşıb: “İndi aydın olub ki, USAID-in maliyyələşdirməsinin əhəmiyyətli bir hissəsi ABŞ-ın əsas milli maraqlarına xidmət etmir”.
Tramp administrasiyası mövcud vəziyyətdə USAID-i Dövlət Departamenti ilə birləşdirməyi düşünür. Artıq dövlət katibi Marko Rubio müvəqqəti olaraq USAID-in inzibatçısı vəzifəsinin icrasına başlayıb. Bu, qurumun ləğv edilərək Dövlət Departamentinə birləşdirilməsi üçün müvafiq zəminin hazırlanması və USAİD-in tezliklə tarixə qovuşacağı deməkdir. Xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, USAID 1961-ci ildə ABŞ-ın bütün xarici yardım proqramlarını bir müstəqil agentlikdə birləşdirmək üçün ovaxtkı Prezident Con Kennedinin təklif etdiyi Konqres aktı ilə yaradılıb. USAID formal şəkildə müstəqil olub, belə ki, təşkilat Prezidentə, dövlət katibinə və Milli Təhlükəsizlik Şurasına hesabat verir.
Qurumun işçi heyətinin sayı 10 min nəfərdən çoxdur və onların üçdə ikisi ABŞ-ın xaricindədir. Təşkilat hər il böyük büdcəni idarə edib və maliyyə Konqres tərəfindən ayrılıb. USAİD-ə bu il üçün federal büdcədən 31 milyard dollar ayırılması nəzərdə tutulub. Amma artıq fəaliyyəti ilə bağlı yaranan yeni reallıqlar fonunda qurum bu vəsaiti istifadə edə bilməyəcək. Bu hal Cənubi Qafqaza da təsirsiz ötüşməyəcək. Düzdür, Azərbaycanda sözügedən təşkilatın fəaliyyəti daha əvvəl dayandırılıb. Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov ötən ay Gürcüstanın xarici işlər naziri Maka Boçorişvili ilə görüşdən sonra keçirilən birgə brifinqdə bunun səbəbini də izah edib. Nazir bildirib ki, USAID-in ölkəmizə yardımları ABŞ-ın mənafeyi üçün edilirdi: “Buna görə də biz ABŞ ilə sazişlərə xitam verilməsini, USAID-in layihələrinin dayandırılmasını tələb etdik. Onlar isə bunun dayandırılmasını istəmirdilər. Ona görə də biz bundan sonra yazılı təkliflərimizi ABŞ tərəfinə göndərdik və müzakirələr aparıldı. Biz bir daha şahid olduq ki, USAID-in yardımları xoşniyyətli deyil. Ona görə də ölkəmizə qarşı qərəzli və zərərli siyasi xətt tutan USAID-in fəaliyyəti 2024-cü il iyunun 1-dən etibarən de-yure dayandırılıb”. USAID-in Azərbaycana qarşı kəskin düşmən münasibəti onun sonuncu direktoru Samanta Pauerin fəaliyyətində özünü daha qabarıq şəkildə göstərib. Bu şəxsin separatçı və terrorçu fəaliyyətinə görə Azərbaycan məhkəməsində istintaqı davam etdirilən Ruben Vardanyanla əlaqələri heç kimə sirr deyil. Pauer Vardanyana bağlı “Avrora Mükafatı Komitəsi”nin üzvüdür. Ümumiyyətlə, bu xanımın qərəzli xarakterə malik anti-Azərbaycan fəaliyyəti daim özünü qabarıq şəkildə büruzə verib.
Qonşu Gürcüstan üçün də USAID-in fəaliyyəti zərərli xarakterə malik olub. Gürcüstan parlamentinin sədri Şalva Papuaşvili açıq mətnə bildirir ki, USAID Gürcüstan-ABŞ dostluğunu gücləndirmək əvəzinə, hələ də düzəldilməyən bəzi ciddi səhvlərə yol verib. O, xüsusilə 2020-ci ildə keçirilən seçkilərdən sonra baş verən hadisələri xatırladaraq bildirib ki, USAID tərəfindən maliyyələşdirilən ISFED adlı QHT saxta nəticələr yayıb və seçkilərin saxtalaşdırıldığını iddia edib. Lakin sonradan “Gürcü Arzusu” Partiyası saxtakarlığı ifşa edib və ISFED də bunu etiraf edib. Papuaşvili qeyd edib ki, USAID-in yerli nümayəndəsi Adam Şmidt ISFED məlumatlarının audit edildiyini və heç bir səhvin olmadığını deyərək həm Gürcüstan hökumətini, həm də xalqı aldadıb. O, həmçinin həmin dövrdə ABŞ-ın Gürcüstandakı səfirini də ittiham edərək səfirin böyük ehtimalla məsələdən xəbərdar olmasına baxmayaraq, susduğunu bildirib. Spiker xatırladıb ki, ISFED bu gün də xarici maliyyə dəstəyi ilə Gürcüstanda fəaliyyətini davam etdirir və 2024-cü il seçkilərinin saxtalaşdırıldığını iddia edir. Ancaq nəticələri açıqlamır, çünki həmin nəticələr Mərkəzi Seçki Komissiyasının rəqəmləri ilə uyğun gəlir. Parlament sədri bu nəticələrin USAID-in təzyiqi ilə gizlədildiyi barədə əsaslı şübhələrinin olduğunu bildirib.
Ermənistana gəlincə, bu ölkə digər xarici subyektlərdən olduğu kimi USAID-dən gələn tapşırıqları da can-başla icra edib. Hətta bu səbəbdən ötən ilin sonunda USAID Ermənistana maliyyə yardımının həcmini 120 milyon dollardan 250 milyon dollara qədər artırmaq qərarına gəldiyini bildirib. Lakin USAID-in zərərli fəaliyyəti fonunda onun ABŞ hakimiyyəti tərəfindən ləğvi prosesinin başlaması Ermənistanı bu havayı Amerika pullarından məhrum edəcək. Elə bu səbəbdəndir ki, USAID-lə bağlı baş verənlər Ermənistanda böyük narahatlıq və təəssüflə izlənilir. Çünki ölkə əsas xarici hamilərindən və sponsorlarından birini itirir. Bununla belə görünən odur ki, Tramp administrasiyası USAID-in ləğvində israrlıdır və Konqresdə Respublikaçıların üstünlüyü bu məsələdə ABŞ Przidentinin istədiyi nəticəyə daha tez nail olmasına imkan verəcək.
MTM Analitik Qrup